مهارت های حرفه ای مدیر آموزگاران

دراین مقاله سه موضوع ازمهارت های مدیران مدارس کوچک مورد بررسی قرار داده شده که به شرح ذیل می با شد

موضوع :

1-    شیوه های مدیریت کلاس های چند پایه

2-    طراحی آموزش و مدیریت زمان

3-    تقویت بنیه علمی مدیرآموزگاران

الف :(شیوه های مدیریت کلاس های چند پایه)

مقدمه:

کلاس های درس محیط های اجتماعی قراردادی هستند که عناصر تشکیل دهنده آن به طور کامل ویژه  و بی همتا هستند یعنی دانش آموزان ، معلمان و شرایط یادگیری در یک لحظه از زمان هرگز شبیه به هم نخواهد بود توقع همه این است که معلم به مثابه عنصر هوشمند (مدیر) کلاس درس و برنامه ریز این سیستم ،برنامه درسی کلاس خود را با توجه به شرایطی انتخاب کند در کلاس حاکم است و با خدمت گرفتن مجموعه ای مناسب از ابزارها ،وسایل و محتوا،کنش واکنشهای یاددهی و یادگیری را سازمان بخشد بدیهی است که هرگز دو کلاس در یک زمان واحد کاملاً شبیه هم نخواهند بود زیرا عوامل انسانی و شرایط یادگیری یکسان نیستند.

شیوه و قدرت مدیریت کلاس های چند پایه توسط مدیر آموزگاران در قالب توانایی ،دانایی ،و خلاقیت ظاهر می گردد و با مهارت های  عجین می شود که از شکل ساده تر آن یعنی مهارت فنی (یادگیر اصول و روشهای فنی کلاس داری) آغاز وپس(از گذر از مهارت های انسانی(یافته های علمی  و تئوریهایی را که یادگرفته عملاً درس انسانها یعنی دانش آموزان و معلمان بکار ببرد)به مهارت ادراکی که حاکی از بینش فلسه معلم نسبت به زندگی و تعلیم و تربیت است می رسد با توجه به این مطالب معلمان بر سکویی از باورهای بدیهی خود که رفتارهای آموزشی آنها را شکل می دهد ،ایستاده اند.پس با توجه به تفاوت های زمان و مکان و تفاوت های فردی معلمان چند پایه به تعداد این عزیران شیوه اداره کلاس وجود دارد ولی آنچه مهم است که هر کدام از این عزیزان از چهار چوبی مشخص برای بهبود وضعیت موجود کلاس درس خود استفاده می کنند که در این مقاله بیشتر این چهارچوب ها برای راحتی کار در کلاس این عزیزان مدنظر خواهد بود.

اهمیت کلاس های چند و پایه و ضرورت آن:

در منطقه آموزشی ما یعنی منطقه زیویه بیش از %96 کلاسها به صورت چند پایه اداره می شوند.یعنی از 189 کلاس درس مدارس ابتدایی 169 کلاس به صورت چند پایه دایر است و %68 درصد مدارس این منطقه به صورت پنج پایه (یک آموزگار) اداره می شوند.

با بیان آمار فوق توجه به کلاس های چند پایه در این منطقه و در سطح استان ما بیشتر خودنمایی می کند ولی همچنانکه مستحضر هستید در خصوص شیوه ی اداره ومدیریت این کلاس ها اقداماتی ناچیز صورت گرفته که از جمله می توان (برگزاری همایش کلاس ها چند پایه در شهر بانه در سال 1385 و برگذاری همایش مدیرآموزگاران مدارس کوچک در اردیبهشت ماه87 در شهر سنندج)از آنجایی که کلاس های چند پایه جزئی از پیکره بزرگ آموزش و پرورش  کشورمان می باشد  تحقیقات در رابطه با مسائل و مشکلات مدیریت این کلاسها جای توجه و عنایت خاص است  پس لازم است برنامه ریزان آموزشی نسبت به تجزیه و تحلیل مشکلات و جایگاه مدیران و نارسائیهای کلاسهای چند پایه اقدام اصولی و عملی به انجام رسانند.

با توجه به بررسی های به عمل آمد و با توجه به شرایط و امکانات موجود وجود کلاسهای چند پایه در ایران ضروری  و حتمی است یعنی این کلاس ها طبق قانون اساسی در دورترین نقاط نیز باید دایر شود پس با توجه به اجبار موجود توجه و رسیدگی به وضعیت اداره این کلاس ها نیز اجباری به نظر می رسد که امید است دراین خصوص بیشتر کار شود به هر حال بیان اهمیت موضوع این کلاس ها این را نشان می دهد که باید به  نحوه مدیریت این کلاس‌ها نیز توجه شود درذیل به تعدادی از مشکلات مدیر آموزگاران به صورت عموم  اشاره خواهد شد .

مشکلات کلاس های چند پایه :

مشکلات این کلاس ها به دو صورت بوجود می آید.

1-  مشکلات ناشی از برنامه ریزی نظام آموزشی تقریباً می توان گفت این مشکلات کلی است و همه کلاس های درس را در برمی گیرد و حل این مشکلات مثل (حجم کتابهای درس ،متمرکز بودن برنامه درسی .........) در سطح کلان آن باید پی گیری کرد.

2-  مشکلات واحد آموزشی(که منحصر به چند واحد آموزشی یا همه واحدهای آموزشی منطقه ای یاکل مدارس کوچک  باشد). که شامل ...

الف: کمبود وقت و زمان در ادراه این کلاس ها 120 ساعت تدریس برای کلاس پنج پایه در هر دقیقه

ب: کمبود وسایل آموزشی مدرسه با توجه به کمبود سرانه این مدارس

ج: کم تجربگی بیشتر مدیران این مدارس در اداره کلاس ها

د: استفاده از سرباز معلمان برای اداره این کلاس ها

ه: اختلاف سنی 10 سال در بین دانش آموزان پایه اول 6 سال با پایه پنجم 16 سال در یک کلاس

و: مدارس کهنه کپری برای این کلاسها (نداشتن نور کافی ،فضای نامناسب از هر نظر)

ز: تفاوت های فردی دانش آموزان در این کلاس ها (دانش آموزان در سطح بسیار عالی با یک دانش آموز دیرآموز).به اجباری از یک برنامه درسی برای آنها استفاده کرد.

ح:و بسیاری از مشکلات دیگر مثل مساوی بودن حق این معلمان با حقوق معلم تک پایه،عدم انگیزه دانش آموزان ،بی تفاوتی اولیا نسبت به وضعیت تحصیلی فرزندانشان و آگاه نبودن معلمان از روشهای اداره ی این کلاس ها و غیره ...

شیوه ها ی اداره ی کلاس چند پایه

با توجه به مقدمه ای که در ابتدایی مقاله در مورد آن صحبت کردیم شیوه اداره کلاس های چند پایه خیلی متنوع و حتی غیرقابل تصور است هر معلم یک شیوه برای اداره کلاس که می توان شباهتی بین این کلاس ها ندید اما  گفتیم هر معلم برنامه ای لازم دارد که بر اساس آن کلاس خود را اداره کند ارائه این برنامه و چهارچوب جهت تسلط بیشتر بر کلاس و بالا بردن کارایی معلم نیز از اهمیت زیادی برخوردار است که از هر نظر شباهت اداره کلاس های چند پایه را به هم نزدیک می کند که در ذیل به نمونه های آن اشاره می کنیم:

1 : شیوه کلاس محوری:

در حال حاضر بیشتر معلمان بر اساس مشاهدات و بازدیدهایی که در سطح منطقه و کلاس ها همکاران به عمل آورده ایم از شیوه اداره این کلاس ها به صورت محور قرار دادن 2 یا 3 کلاس در یک ساعت استفاده می‌کنند و معلم مستقیماً  و رودرو با این 2 یا 3 کلاس مشغول کار می شود و برای هر کلاس 15 دقیقه وقت صرف می کند و 2 کلاس غیر محور نیز مشغول دروسی چون انشا نویسی – نقاشی – خط ، تمرین ریاضی و .... که نیاز کمتری به نظارت مستقیم آموزگار دارد.

گفتیم شیوه اداره کلاس به صورت محوری در منطقه ما خیلی زیاد استفاده می شود هر چند لاجرم استفاده از این روش در کلاس های چند پایه (بخصوص پنج پایه) ضروری به نظر می رسد ولی معایب زیادی نیز دارد که استفاده از این شیوه اداره کلاس برای مدیران چند پایه را زیاد توصیه نمی کنیم به دلایل ذیل:

1-  سروصدای دانش آموزان پایه غیر محور به عنوان یک عامل مزاحم به هنگام تدریس پایه های محور در نحوه اداره کلاس این عزیزان اختلال ایجاد می کند.

2-    فعالیت های اضافی پایه های غیرمحور به عنوان یک عامل مزاحم به هنگام تدریس پایه محور می شود.

3-    در کل کلاس از نظم خاصی برخوردار نخواهد بود.

4-    معلم روی فعالیت دانش آموزان غیر محور نظارتی مستقیم ندارد و همین باعث کم کاری گروه غیرمحور می شود.

5-  کم شدن نظارت معلم روی بعضی از دروس باعث می شود که دانش آموزان فکر کند دروسی مانند انشا و هنر از اهمیتی چندان برخوردار نیستند و غیره.

با توجه به معایب فوق که به آنها اشاره کردیم و باز هم این شیوه اداره کلاس خیلی معمول و رواج و زیادی دارد آن هم به علت های زیادی که به تعدادی از  آنها در ذیل اشاره می کنیم.

1-    از نظر تقسیم زمان آموزگار مجبور است از این روش استفاده کند(زمان لازم را برای تدریس در اختیار داریم).

2-    با توجه به استفاده از زمان از نظر جدول بودجه بندی دروس زیاد مشکل نخواهیم داشت.

3-  گاهاً دانش آموزان می توانند با استفاده از این روش دروس سال قبل را مرور کنند یا دروس سال آینده را بیاموزند (مثلاً معلم ریاضی پایه پنجم در کنار پایه چهارم تدریس می کند وقتی مساحت ذوذنقه را تدریس می کند خودبه خود دانش اموز پایه چهارم آمادگی برای یادگیری بهتر این مطلب درس را در سال آینده خواهد داشت و یا حتی آن را بیاموزد کما اینکه معلمان چند پایه خیلی وقت ها این مساله را بیان کرده اند در هنگام کار جدول ضرب پایه سوم گاهاً دانش آموزان پایه دوم بهتر پاسخگو هستند.)

4-    آسانترین و راحترین شیوه اداره کلاس برای اتمام دروس است.

2: شیوه اداره کلاس به صورت (تدریس ماده درسی واحد به صورت همزمان به تمام پایه ها)[1]

در این شیوه معلم باید ابتدا مقدماتی را فراهم کند و مثلاً یک درس ریاضی را که ارتباط طولی با دروس پایه های دیگر را دارد انتخاب و همزمان مفاهیم را به صورت عمودی اهداف آن را استخراج می کند وو همزمان در یک جلسه به دانش آموزان پایه های مختلف بدون جداسازی و قرار دادن یک گروه در محوریت و گروه دیگر در غیر محور به دانش آموزان ارائه دهد.

مثلاً درس دایره : دانش اموز پایه اول با شکل گردی آشنا شود و بتواند گردی بکشد – پایه دوم با اسم دایره آشنا شود و بتوانند با وسایل مانند سکه دایره رسم کند – پایه سوم شعاع و قطر دایره را رسم کند – با پرگار دایره را رسم کند- چهارم به وسیله پرگار دایره رسم کند و قطر و شعاع دایره ای رسم کند و در مورد تعداد انها بحث کند بتواند با طناب و خط کش محیط دایره را محاسبه کند – و در پایه پنجم دانش اموز بتوانند با استفاده از عدد پی محیط و مساحت دایره را محاسبه کند اگر خوب توجه کرده باشید ارتباط طولی بعضی از دروس این توانایی را به معلم چند پایه می دهد که در یک جلسه همزمان تمام پایه های کلاس را در محور کار قرار بدهد و بیشتر از انچه که دانش آموزان لازم دارد بیاموزد مشکل اصلی این روش از چند نظر قابل بررسی است اول اینکه از این روش که روش گروهی و بسیار فعال است پایه اول و دوم و سوم تاریخ و مدنی و جغرافیا ندارند و این دو درس در پایه چهارم و پنجم زیاد مرتبط نیستند مهمتر از همه در تنظیم برنامه کلاسی مشکلاتی به وجود می آورد  ساعت های دروس همخوانی ندارند.

از این روش وقتی به خوبی استفاده می کنیم که ابتدا از اول سال تحصیلی جدولی از مفاهیم کلیه دروس تهیه می کنیم که ارتباط عمودی در بین پنج پایه دیده شود دوم اینکه این مفاهیم اهداف مشترکی نیز داشته باشند سوم اینکه برنامه ای از فعالیت های هر یک از گروههای دانش اموزی تدوین شود.

مثلاً درس علوم بخش جانوران را در نظر بگیرید.

در پایه اول – آشنایی با حرکت جانوران – محل زندگی متفاوت – فایده بعضی از آنها

در پایه دوم – آشنایی با پوشش بدن محل زندگی ،انواع جانوران فایده آنها و مقایسه آنها

در پایه سوم –نیازهای جانوران – رابطه محل زندگی با آب و هوا و غذا و طبقه بندی مهره داران.

در پایه چهارم – طبقه بندی جانوران بی مهره – محل زندگی – انواع انگلها

در پایه پنجم آشنایی با جانداران زنده – آغازیان – خصوصیات بعضی از جانداران که شبیه جانوران هستند با یاداشت این مفاهیم برای هر هر پایه یک فعالیت گروهی در نظر می گیریم تعدادی از برچسپ حیوانات مختلف می آوریم مثلاً در پایه اول جانورانی که در آب شنا می کنند و پرواز می کنند را در جدول های تهیه شده بچسپانند در پایه دوم آنهایی را که در صحرا زندگی می کنند و آنهایی را که در جنگل و غیر زندگی می کنند به جدول مربوط به خود می چسپانند و پایه سوم جدول مهره داران را با استفاده از برچسپ ها کامل کنند و خصوصیات انها را بنویسیم در پایه چهارم در گروهی جدول مربوط به بی‌مهره ها را کامل کنند و عکسهای مربوط را در جای خود بچسپانند و در پایه پنجم به بررسی انواع قارچها و باکتریها و ویروس ها بپردازند ، با استفاده از میکروسکوپ و موارد کاری مشاهدات خود را یاداشت نمایند.

3: روش (تدریس مواد درسی مختلف با اهداف مشترک به چند پایه در یک زمان)

در روش قبلی ما یک درس را در نظر می گرفتیم و همزمان آن واحد درسی را به کل پایه ها ارائه دادیم اما در این روش که برنامه کلاسی را بیشتر مد نظر گرفته ما می توانیم دروس مختلف را که هدفهای مشترک دارند را در یک جلسه تدریس نمایم سپس مراحل اجرای به صورت مختصر به این قرار است.

الف : انتخاب مفاهیم درسی مختلف در پایه ها که دارای اهداف مشترک باشند.

ب: استخراج و نوشتن اهداف مشترک

ج: تدوین برنامه فعالیت های هر یک از گروههای کلاسی

مرحله 1 : در این روش معلم طبق برنامه کلاسی خود مفاهیم  دروس را انتخاب می کند  ومی داند چه باید بگوید.

مثلاً اول ریاضی ترتیب اعداد

دوم : علوم جانوران در کجا زندگی می کنند.

سوم: اجتماعی رعایت نظم و قانون مقررات

چهارم : تاریخ و مدنی مدرسه خانه دوم ماست (نقش های مدرسه)

پنجم : علوم: ماشینها (ماشین ساده و )

مرحله 2 : هدف مشترک برای تدریس مفاهیم در یک زمان واحد را باید انتخاب کنیم (چون کدام از واحدهای درسی که بیان شد هدف کلی آن بیان شد ما نمی توانیم اهداف جزئی هر یک از دروس را استخراج و ارئه دهیم.)هدف مشترک دروس فوق (بیشتر نظم و ترتیب – مرتب بود – رعایت مافوق  ومقررات).

مرحله 3 :تدوین برنامه ای برای فعالیت های گروهی کلاسها – (مثلاً ترتیب دادن نمایشی که رعایت نظم و ترتیب به نفع ماست و برای پایه اول مهره های داده شود که به ترتیب آنها را در خانه صفر تا 9 بچسپانند به صورت گروهی وآن  را به گروههای دیگر جهت بررسی بدهند پایه دوم جدول محل زندگی جانوران در روی تابلو بکشند و به صورت نمایشی هر یک شکل یک جانور را نشان دهد و در محل خود بنشیند در پایه سوم نظر خود را به صورت گروهی در مورد نمایش کل کلاس ارائه دهند دانش اموزان پایه چهارم جدولی تهیه کنند از کارکنان مدرسه وظایف هر یک به صورت گروهی خلاصه در گروههای بیان خود بیان کنند علوم پایه پنجم در مورد نظم و مرتب بودن ماشینها فکر کنند و نظم کار ماشین ها را بیان کنند.

آموزش چند پایه در حقیقت تشکیل شده از فنونی است که به معلمان امکان هدایت یادگیری دانش آموزان با سطوح سنی متفاوت و توانایی های گوناگون را به صورت همزمان می دهد و این در حالی است که طبق بازدیدهای به عمل آمده اکثر معلمان این کلاسها از همان روشها آموزشی سنتی موجود در کلاس های تک پایه آنهم در سطحی بعضاً ضعیف تر (به دلیل ناهمگونی جامعه مخاطب ،فرصت محدود آموزشی ،حجم وسیع کتب درسی ...) بهره می گیرند.

با توجه به اینکه کیفیت فرایند فعالیت های معلم و روشهای آموزشی او هسته مرکزی آموزش چند پایه ای را تشکیل می دهد مسلماً نقصان تجربه و کمبود اطلاعات معلمان این کلاس ها مستقیماً به کیفیت آموزشهای کلاسی آسیب می رساند.

در زمینه یادگیری دو مساله مهم در تدریس چند پایه وجود دارد.[2]

1-  یادگیری فقط جنبه رسمی ندارد بلکه یک جنبه غیر رسمی و اتفاقی نیز دارد معلمان باید این مساله را تشخیص دهند و در تدریس خود لحاظ نمایند یعنی اینکه گاهاً معلم می تواند در هنگام تدریس و اموزش مسائل محلی و بومی را نیز در کتب درسی و رسمی به آن توجه نشده در نظر بگیرد و یافته های دانش آموزان  و اموزش رسمی می توانند مطالبی را که مهم تر هستند را بیاموزد که معلمان ما می توانند به بسط و گسترش آنها نیز بپردازند .

2-    تشخیص پیوستار رقابت و مشارکت در محیط یادگیری دومین مسئله مهم در زمینه یادگیری و تدریس کلاسهای چند پایه است که از اهمیت زیادی برخوردار است که این مهم از طریق روشهای گروهی  و مشارکتی تدریس ،دست ورزهای فردی و گروهی ،آموزش از طریق همسالان و ... می تواند ایجاد شده و حمایتی در جهت بهبود کیفیت آموزش در این کلاس ها محسوب گردد.به همین منظور تهیه کتابهای رهنمای معلم با توجه به اهداف مشترک دروس ،توالی مفاهیم و توجه به تکنیک های خاص آموزش در کلاس های چند پایه در آموزش غیر حضوری و کارگاهی در این مورد ضرورت می یابد.

محاسن کلاس های چند پایه :

قبل از اینکه از بحث های  بیان شده در این مقاله نتیجه گیری کلی را بیان کنم لازم دانستم هرگاه معایب برنامه ای بیان شود از محاسن آن نیز بحث شود کلاس های چند پایه ای با توجه به مشکلات واضحی که دارد محاسنی هم دارد که با اندکی مطالعه در تاریخ تعلیم و تربیت می توان دریافت که سابقه ،کلاس های چند پایه به آغاز تعلیم و تربیت گروهی منتهی می شود و با در نظر گرفتن بافت جمعیتی روستاها در آینده نیز وجود خواهد داشت و حتی بیشتر خواهد شد :زیرا علاوه بر آن که مساله غیر اقتصادی بودن کلاس های کم تعدادی را حل می کند به تکمیل پایه های تحصیلی نیز کمک می نمایند با توجه به این تفاصیل می توان به صورت خلاصه محاسن این کلاسها را چنین بیان کرد.

1-  ما می توانیم از خود دانش آموزان پایه های بالاتر برای آموزش دانش آموزهای پایه های پایین تر استفاده کنیم (این کار باعث بالا رفتن عزت نفس دانش اموز شده و فشار کاری معلم را کم می کند)

2-  در این کلاس ها می توان جبران بعضی از عقب ماندگی های دانش آموزان پایه های بالاتر را با قرار دادن آنها در جریان آموزشی پایه های پایین ترکرد برای مثال در پایه دوم دانش آموزی نمی تواند صداها را کاملاً  تشخیص دهد ما می توانیم در هنگام تدریس صدای جدید به پایه اول این دانش آموز را نیز در جریان آن آموزش به صورت غیرمستقیم قرار دهیم.

3-   در وقت و هزینه می توان صرفه جویی کرد به این ترتیب که معلم می تواند از برخی وسایل آماده شده برای همه پایه ها استفاده نماید.

4-   تعامل بین دانش آموزان پایه های بالاتر و پایین تر باعث ایجاد انگیزه در یادگیری  می شود و همچنین می توانند از همدیگر بیاموزند (یعنی یک دانش آموز هم می تواند از دوستانش یاد بگیرد  و هم یاد بدهد .)

5-   دانش آموزان پایه های بالاتر در جریان تکرار دروس سالهای قبل خود قرار می گیرد  و مروری بر آموخته های پیشین خود خواهند که در تثبیت یادگیری موثر است.

6-  دانش آموزان پایه های پایین تر تا حدودی با درسهای سالهای بالاتر آشنا می شوند و این خود پیش زمینه ای برای یادگیری وسیع تر آنها خواهد بود.احمد گودرزی-مدرس دانشگاه فرهنگیان بروجرد